به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی جشنواره موسیقی فجر، دومین نشست پژوهشی جشنواره سی و نهم در برنامه زنده گفت‌وگوی ویژه فرهنگی «رادیو گفتگو» شامگاه ۲۴ بهمن از ساعت ۲۰ با اجرای مهدی امین‌فروغی به عنوان مجری کارشناس برگزار شد.
شهاب منا که مهمان شب گذشته بخش پژوهش بود، سخنان خود را با موضوع «آسیب‌شناسی آموزش ردیف موسیقی دستگاهی ایران» ارایه کرد و در سخنانی گفت: بنا بر موضوع برنامه ابتدا بهتر است، تعریفی از واژه ردیف ارایه کنیم. این واژه از نظر لغوی به معنای قطارکردن، انتظام‌دادن و به رده درآوردن است و در موسیقی ایران عبارت از تسلسل منظم نغمات که با ربطی منطقی به دنبال یکدیگر بیایند. ردیف را برخی جان‌مایه و قلب موسیقی دستگاهی دانسته‌اند. در عین حال، در موسیقی دستگاهی، کاربرد اصطلاح ردیف نسبت به دستگاه متأخر است. طی چند دهه اخیر، موسیقی دستگاهی را گاه موسیقی سنتی یا موسیقی اصیل خوانده‌اند و امروزه علاوه بر این دو موسیقی کلاسیک می‌خوانند.
وی ادامه داد: وقتی واژه سنت را به موسیقی نسبت می‌دهیم، این انتساب بیشتر موسیقی آیینی را به ذهن تداعی می‌کند؛ در حالی که موسیقی دستگاهی ما برای سنت یا آیین خاصی اجرا نمی‌شود و نمی‌توان آن را موسیقی سنتی نامید. از اواخر دهه چهل با برآمدن مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایران، اصطلاح موسیقی اصیل مطرح شد. بنیادگرایان، موسیقی دستگاهی قاجار را اصیل می‌خوانند و تغییرات رخ‌داده در موسیقی دستگاهی در قرن اخیر، اعم از تلفیق آن با موسیقی غرب، دیگر ممالک یا یافتن بیان احساسی و رمانتیک در آن‌را تحریف تلقی می‌کنند و آنها را موسیقی تحریف‌شده می‌دانند.
منا همچنین توضیح داد: انتساب «اصیل» به موسیقی قاجار نیز خود موضوعی قابل بحث است. موسیقی دوره قاجار از نظر فواصل، وزن و فرم نسبت به مطالب مطرح‌شده در رسالات دوره اسلامی قرن هفتم و هشتم متفاوت است و از نظر بنیان‌های نظری در امتداد آن نیست. از نگاه برخی پژوهشگران نیز اگر افول در معماری و هنرهای تجسمی ایرانی در دوره قاجار را نسبت به دوران‌های گذشته (مثلا هنر دوره تیموری) پذیرا باشیم، به همین سیاق موسیقی دوره قاجار را نیز نمی‌توان نوع متعالی موسیقی ایرانی در طول تاریخ ایران محسوب کرد و اگر اصل بر موسیقی قرون هفتم و هشتم و بنیان‌های نظری مطرح‌شده در رسالات موسیقیدانان برجسته آن دوره باشد، موسیقی قاجار را نمی‌توان اصیل دانست. وی سپس به مجمع‌الادوار، نوشته مهدیقلی هدایت و اشاره او به انحطاط موسیقی در دوره صفویه و تدوین دستگاه توسط موسیقیدانان متاخر و اینکه به گفته هدایت «هر دستگاه مجموعه‌ای از عده‌ای آواز و نغمه و گوشه است در کمال پریشانی و درعین‌حال شامل مدلهای ممتاز و موضوعات مطبوع» پرداخت.
شهاب منا در ادامه اظهار کرد: موسیقی ایران پیش از موسیقی دستگاهی به صورت مقامی بوده و مفهوم دستگاه، به معنای مجموعه‌ای از چند مقام، اولین‌بار در برخی رسالات پایان دوره صفویه مطرح شده است. در واقع هرچند موسیقی دستگاهی در زمان قاجار به عنوان موسیقی رسمی مطرح شده، آغاز شکل‌گیری آن به اواخر صفویه برمی‌گردد.
بخش دیگری از این نشست نیز به ارایه نمونه‌های صوتی از ردیف مجلسی موسی معروفی که ویرایش جدید آن برای ویلن و نیز تار و سه‌تار طی دو مجلد مجزا اخیرا توسط نشر خنیاگر منتشرشده اختصاص پیدا کرد. او نقش موسی معروفی در تهیه جامع‌ترین روایت ردیف‌های استادان قاجار را مانند نقش فردوسی بزرگ در تدوین و به نظم کشاندن داستان‌های ایران باستان در شاهنامه برای حفظ میراث معنوی فرهنگ ایران دانست و افزود معروفی علاوه بر تدوین ردیف استادان دوره قاجار (ردیف قدما) ردیف شخصی خود را نیز نگاشت که در دست‌نویس برخی شاگردانش از آن با عنوان «ردیف مخصوص» یاد شده و اینک با عنوان «ردیف مجلسی» منتشر شده است. این ردیف نسبت به ردیف قدما که برای مشق است، ردیفی مجلسی با بیان هنری و قابل ارایه به‌عنوان برنامه موسیقی است، توام با شعر است و در آن موسی معروفی به مثابه یک استاد موسیقی مطالب خود را نوشته و مطالب استادانش را تکرار نکرده است.
شهاب منا در ادامه صحبت‌های خود به تفاوت محتوا و تکنیک اجرای ردیف سازهای مختلف در گذشته اشاره کرد و درنظرگرفتن ردیف واحد برای سازهای موسیقی دستگاهی را بدعت نورعلی برومند دانست که با افتتاح گروه موسیقی در دانشگاه تهران و مرکز حفظ و اشاعه موسیقی ایران از دهه چهل آن‌را به‌عنوان استاد درس ردیف رواج داد و در پایان به پیامدها و آسیب‌شناسی آن در حوزه آموزش ردیف اشاره کرد.
سی و نهمین جشنواره بین‌المللی موسیقی فجر به همت دفتر موسیقی معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، توسط انجمن موسیقی ایران با همکاری بنیاد رودکی به دبیری رضا مهدوی از ۲۳ تا ۲۸ بهمن، امسال در بخش‌های رقابتی (جایزه باربد) و غیررقابتی همزمان در تهران و ۱۴ استان دیگر در حال برگزاری است و جایزه ترانه، جایزه موسیقی و رسانه، بخش سرود و نشست‌های پژوهشی برنامه‌های دیگر این دوره از است.
نظر شما